تكریم یا توهین؟!منزلت زن در اندیشه اسلامی و فمینیستی

?برخی اشخاص با استناد به آیه 223 سوره بقره كه می‏فرماید: «زنان شما، كشتزار و محل بذرافشانی شما هستند، پس هر زمان كه بخواهید می‏توانید با آنها آمیزش كنید و سعی نمایید از این فرصت بهره گرفته، با پرورش فرزندان صالح، اثر نیكی برای خود، از پیش بفرستید و از خدا بپرهیزید و بدانید كه او را ملاقات خواهید كرد و به مؤمنان بشارت ده!»، سوء برداشت نموده، این شبهه را القاء می‏كنند كه اسلام منزلت و حقوق زنان را نادیده انگاشته است؛ زیرا تعبیر از زنان به «كشتزار»، به معنی سلب اراده از زنان و نادیده گرفتن انسانیت آنان در روابط زناشویی است. لطفاً در مورد تفسیر این آیه و رفع شبهه توضیح دهید.
برای فهم صحیح آیات و پرهیز از تفسیر به رأی، باید ضوابطی را رعایت كرد وگرنه استنباط غیرضابطه‏مند، در حقیقت غیرواقع‏بینانه و غیرقابل استناد به قرآن است و سرّ احتیاج به كارشناس معارف قرآنی و اسلامی و بی‏اعتباری نظریه غیركارشناسان، همین برخورداری از قدرت استنباط ضابطه‏مند است.به هر صورت، از جمله ضوابط تفسیر قرآن، دانستن شأن نزول، آیات قبل و بعد آیه مورد تفسیر و فهم ارتباط و تناسب بین این مجموعه آیات و نیز در نظر داشتن سایر آیات قرآن است. زیرا آیات قرآن در مجموع كتاب هدایت الهی است كه برخی از آن آیات، برخی دیگر را تفسیر می‏كند.با توجه به شأن نزول آیه و تناسب این آیه با آیات قبل و بعد، روشن می‏شود كه این آیات در جهت تنظیم روابط زناشویی و بیان جایگاه رفیع نهاد خانواده، نكاتی را گوشزد نموده، بر خلاف پندار یا القای برخی افراد، زنان را تكریم نموده، از آن كه مردان به آنان به دیده وسیله اطفاء شهوت بنگرند، نكوهش كرده است. مناسب است ضمن تفسیر آیه، به جایگاه نهاد خانواده در اسلام و غرب و جنبش‏های فمینیستی طرفدار زن اشاره نموده، با یادآوری جایگاه زن در جاهلیت و ادیان دیگر، فضای نزول این آیات را بشناسیم.

خانواده از دیدگاه اسلام

از نظر اسلام، زناشویی یك نظم اجتماعی است كه مانع روابط نامنظم و بی‏قاعده اجتماعی (روابط بی‏قاعده و آزاد دو جنس) و پیامدهای ناپسند آن، مانند فرزندان حرام‏زاده و شیوع پیامدهای جنسی و مشكلات دیگر اجتماعی می‏شود.در اسلام، زناشویی عملی عبادت‏گونه و مقدس به شمار آمده است و بنابر حدیث پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏وآله كه می‏فرماید: «من تزوّج احرز نصف دینه»،1 ازدواج می‏تواند نصف ایمان جوان را از دستبرد شیطان حفظ كند و هدف از آن، حفظ نسل، انتقال تجربه، پرورش روحی و فكری فرزندان، انتقال فرهنگ و زبان، ایجاد آرامش روانی و هدایت غریزه و نیاز جنسی است.2

تفسیر آیه

درآیه شریفه 223 سوره بقره چند نكته آمده است:

1. تشبیه زنان به مزرعه.

2. جواز استمتاع از آنان در هر زمان یا به هر صورت یا در هر مكان (بنا بر اختلاف تفاسیر).

3. هدف‏آمیزش (پرورش فرزندان صالح و نیك)؛ «قدموا لانفسكم».

4. توجه به دستورات خداوند و تجاوز نكردن از حدود و قوانین شرعی؛ حتی در روابط زناشویی.
تشبیه زنان به مزرعه، ممكن است برای برخی سنگین آید كه چرا اسلام درباره نیمی از نوع بشر، چنین تعبیری كرده است؛ در حالی كه نكته باریكی در این تشبیه نهفته است و در حقیقت قرآن كریم می‏خواهد با این بیان، ضرورت وجود زن در اجتماع انسانی را مجسم كند و بگوید كه زن یك وسیله ارضای شهوت نیست؛ بلكه وسیله‏ای برای حفظ حیات نوع بشر است و همان طور كه انسان برای ادامه زندگی به تغذیه نیاز دارد و بدون كشت و زرع، مواد غذایی حیات او تأمین نمی‏شود، برای ادامه زندگی نوع خود نیز نیازمند به وجود زن است.3
علامه طباطبایی در این باره می‏گوید: «حاصل معنای آیه این است كه موقعیت زنان در جامعه انسانی، همانند زراعتی است كه آدمی برای تحصیل غذایی كه مایه حفظ زندگانی و بقای آن است و نیز برای ابقای تخم بدان احتیاج دارد. همچنین جامعه انسانی برای دوام نوع و بقای نسل، محتاج به زنان است؛ زیرا خداوند متعال تكوین انسان و مصور شدن او را به این صورت در طبیعت رحم قرار داده و طبیعت مردان را كه جزئی از آن ماده اصلی در ایشان است، مایل به زنان فرموده و میان مردان و زنان دوستی و مهربانی برقرار كرده است».4 به این واقعیت، نه تنها مفسران مسلمان، بلكه فلاسفه غرب نیز اعتراف كرده‏اند.
ویل دورانت در كتاب لذات فلسفه می‏نویسد: «در نوع انسان، عمل توالد در جسم زن است و عمل مرد تبعی و سطحی است و حتمی و ناگزیرنیست. طبیعت و آزمایشگاه‏ها هر دو زاید بودن مرد را به طور قطع نشان داده‏اند. این یك حقیقت تلخ است كه در انواع حیوان، اصل و اساس، ماده است و نر، فرع و تابع است. در نمایش بزرگ توالد كه محور حیات است، عمل نر حقیر است و فقط سیاهی لشكر است. در بحران وضع حمل، مرد با دستپاچگی از روی حیرت در كنار زن می‏ایستد و سرانجام به حقارت و غیرضروری بودن هستی خود در پهنه رشد نوع، پی می‏برد. در این لحظه است كه می‏فهمد زن از او به نوع نزدیك‏تر و وابسته‏تر است و جریان عظیم حیات در وجود زن است و به تدریج در می‏یابد كه چرا اقوام ابتدایی و ادیان بزرگ سامری، او را می‏پرستیدند».5
حاصل آن كه از تشبیه زن به مزرعه، چند نكته مهم فهمیده می‏شود:

1. از تعبیر حرث، فهمیده می‏شود كه ارتباط مردان با زنان در اشباع غریزه منحصر نیست؛ بلكه ارتباط تنگاتنگ زمینه و محصول عمل را دارد و همان گونه كه دنیا مقدمه آخرت است، زنان نیز به نوع بشر بقا می‏دهند و آخرت انسان و فرزندان، با زنان سامان می‏یابد؛ هم چنان كه این نكته، از ذیل آیه «قدموا لانفسكم» فهمیده می‏شود

2. انتخاب همسر مناسب، همچون انتخاب مزرعه مناسب است و انتخاب بذر نیز شرط تولید بهتر است.

3. بذر و زمین، هر دو در تولید، نقش مهمی دارند و زن و مرد، هر دو در نسل آینده نقش دارند.

4. هدف از آمیزش، نباید صرفاً اطفای شهوات و مسائل حیوانی باشد؛ بلكه هدف اصلی، باید تربیت فرزندانی شایسته ذخیره روز قیامت باشد تا آن كار نیز رنگ الهی گیرد.

5. زن نه كالاست و نه منشأ تاریكی؛ بلكه او بنیان‏گذار آبادی‏ها و سرمایه‏گذار تاریخ و فرستنده هدایای اخروی است.7
این آیه، پندار آنان كه زن را تنها بازیچه و وسیله هوس‏بازی می‏دانند، باطل كرده است و ارزش واقعی زن را در درجه اول، حفظ نسل، انتقال تجربه و پرورش فكری و روحی فرزندان دانسته است.
بخش دوم آیه نیز جواز مطلق استمتاع را از همسر می‏فهماند؛ بر خلاف برخی ادیان كه قیدهایی را برای این امر قرار داده بودند؛ چرا كه اگر «انّی» در آیه، زمانی باشد، توسعه زمانی مسئله آمیزش جنسی را بیان می‏كند؛ یعنی در هر ساعتی از شب و روز مجاز هستید و اگر مكانی باشد، توسعه در مكان را می‏فهماند؛ یعنی در هر مكان كه خواستید در آیید.8
این احتمال نیز وجود دارد كه اشاره به هر دو جنبه داشته باشد و به این ترتیب، دو همسر می‏توانند هر گونه و در هر زمان و مكان، از لذت جنسی بهره بگیرند.
شاید این پرسش به ذهن خطور كند كه چرا در این مسئله، مخاطب مردان هستند و زنان چنین خطابی ندارند و تابع هوس‏های مردان قرار گرفته‏اند؟
پاسخ، باتوجه به دو نكته زیر روشن می‏شود:

1. باتوجه به شأن نزول آیه كه در مورد استمتاع مرد از زن و نفی برخی قیدهایی است كه بعضی ادیان گذاشته بودند،9 مخاطب بودن مردان بدیهی است و از این خطاب، تحت اراده مرد بودن زن و بهره جستن زن به هنگام آمیزش، فهمیده نمی‏شود.

2. اساساً قرآن كریم به خاطر حفظ حیا و عفت زن، چنین خطاب‏هایی را به زنان نمی‏كند؛ همچنان كه برای مردها پاداش حورالعین ذكر شده، اما برای زنان، چنین پاداشی به صراحت نیامده است و از این مطلب، وجود نداشتن چنین پاداشی برای زنان استنباط نمی‏شود. البته روشن است كه استمتاع مرد از زن، یك جانبه نیست و مانند غذا خوردن نیست؛ بلكه طبیعت این عمل طوری است كه زن و مرد، هر دو از یكدیگر بهره‏مند شده، نیاز غریزی خود را اشباع می‏كنند. حاصل آن كه با توجه به صدر و ذیل آیه كه زن به عنوان مزرعه و هدف آمیزش و روابط زناشویی، تربیت فرزند صالح دانسته شده، معلوم می‏شود كه اسلام زن را به عنوان طفیلی ندانسته و انسانیت را در روابط زناشویی و آمیزش، ملاك قرار داده است و زن را اساس خلقت به شمار آورده است و برخلاف عقیده برخی كه هدف از روابط زناشویی و آمیزش را ارضای غریزه جنسی - همانند حیوانات - پنداشته، برای زن ارزشی جز كالا قائل نیستند و از او استفاده ابزاری - برای تبلیغات - می‏كنند، هدف اسلام چنین نیست.

پی‏نوشت

1. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج 3، ص 383.
2. سید محمد خامنه‏ای، زن و خانواده در اسلام، ص 96.
3. آیة‏الله مكارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، دارالكتب الاسلامیه، ج 2، ص 96.
4. علامه طباطبایی، المیزان، ج 2، دفتر نشر اسلامی، ص 212.
5. ویل دورانت، لذات فلسفه، ترجمه عباس زریاب، نشر اندیشه، ص 193.
6. ر.ك: محسن قرائتی، تفسیر نور، سوره بقره، آیه 223.
7. سید علی‏اكبر قرشی، قاموس قرآن، مدخل «انّی».
8. طبرسی، مجمع‏البیان، ج 1، منشورات دار مكتبة الحیاة، ص 215.